زندگی عشایر ایران

کوچ‌نشینی به‌عنوان شیوه‌ای از زندگی و معیشت، با حرکت دوره‌ای بین مکان‌هایی مشخص شناخته می‌شود. در «کوچ‌نشینی زراعی» که هنوز هم در بعضی مناطق آفریقا دیده می‌شود، بومیان با آتش زدن چوب و علف روی زمین آن را برای زراعت آماده می‌کنند. پس از یک‌بار بهره‌برداری، بومیان به مکان دیگری می‌روند و پس از دوره‌ای 10 تا 30 ساله مجدداً به آن بر می‌گردند. در نوع دیگری از کوچ‌نشینی که به‌عنوان «کوچ‌نشینی شبانی» شناخته می‌شود، زندگی و معیشت مبتنی بر بهره‌برداری دوره‌ای از چراگاه‌ها است. در نوعی از کوچ‌نشینی، حرکت از مکانی به مکان دیگر صرفاً به جهت دستیابی به مراتع است و تفاوت قابل توجهی بین مناطق از نظر ارتفاع و دما وجود ندارد. با محدودیت علوفه‌ی یک محدوده، دامداران پس از یک دوره چرا دام خود را به مکان دیگری می‌برند. این نوع کوچ معمولاً با عنوان «کوچ افقی» نیز معرفی می‌شود و در برخی از دشت‌های آفریقا و بعضی مناطق بیابانی خاورمیانه دیده می‌شود. نوع دیگری از کوچ‌نشینی شبانی با حرکت بین مناطقی با تفاوت قابل توجه در دما دیده می‌شود. در مناطق سرد شمالی، کوچ‌نشینانی با گوزن‌های خود در تابستان و زمستان بین مناطقی نزدیک‌تر و دورتر به قطب شمال کوچ می‌کنند. در این نوع کوچ انگیزه حرکت بین مناطق تنها دسترسی بیشتر و بهتر به چراگاه نیست، بلکه فرار از سرمای کشنده زمستانی هم هست. نوع کوچ‌نشینی با حرکت بین مناطق مرتفع‌تر و مناطقی با ارتفاع کمتر که معمولاً همان حرکت بین ییلاق و قشلاق است با اصطلاح «کوچ عمودی» معرفی می‌شود. علاوه بر انگیزه‌ای که برای دستیابی به مراتع زمستانه و تابستانه وجود دارد، سرمای ییلاقات مرتفع و گرمای زیاد مناطق قشلاقی کم ارتفاع زندگی دائمی در این مناطق را دشوار می‌سازد. شرایط محیط طبیعی اغلب مناطق خاورمیانه و شمال آفریقا با ترکیبی از کوه و دشت زمینه را برای این نوع کوچ‌نشینی فراهم کرده

 پدید آور : حمید رضا وجدانی و همکاران

مراتع میان‌بند و ایل‌راه‌های عشایری: به طور معمول، از گذشته‌های دور، عشایر 4 تا 5 ماه در ییلاق و 4 تا 5 ماه هم در قشلاق و مابقی روزها را در طی مسیر بین ییلاق و قشلاق و در میان‌بندها به‌سر می‌بردند. امروزه با تغییرات بسیاری که در شیوه کوچ عشایر، استفاده از وسایل نقلیه ماشینی، مسدود شدن راه‌های رفت و آمد عشایر و تصرف ایل‌راه‌ها و میان‌بندها توسط روستاییان و شهرنشینان، به‌وجود آمده و تحت تأثیر عوامل گوناگون دیگر، مدت زمان حضور و بهره‌برداری از عرصه‌های ییلاقی و قشلاقی تحت تأثیر قرار گرفته است. همچنین نحوه بهره‌برداری از ته‌چر، پس‌چر و آیش‌های زراعی که متعلق به روستائیان بوده نیز تغییر کرده و اکنون ضمن اینکه قسمت قابل توجهی از غذای دام در همین عرصه‌های زراعی تأمین می‌شود، سال به سال بهره‌برداری از این عرصه‌ها به سمت پولی شدن و گران‌تر شدن رفته است (وجدانی، 1401). نظام ایلی، سلسله مراتب قدرت، توان بالای درگیری و جنگ را در آنها بالا برده بود و قرن‌ها این گروه جمعیتی را دارنده چنان توانی ساخته بود که یکجانشینان شهری و روستایی فاقد قدرت مقابله با آن بودند. با چنین قدرتی یکجانشینان اصولاً توان دست‌اندازی به چراگاه‌های عشایری را نداشتند؛ اما با فروپاشی قدرت نظام ایلی عشایر خصوصاً در قرن گذشته از توان حفظ عرصه‌های قلمرو عشایر کاسته شد و از همه‌سو دست‌اندازی و تصرف این عرصه‌ها صورت گرفته و می‌گیرد.